Ở xã Dương Trai xưa, nay là xã Sơn Bình huyện Hương Sơn có di tích lịch sử - danh nhân nhà thờ Nguyễn Lỗi, được xếp hạng cấp Quốc gia, nơi bảo tồn và lưu giữ nhiều tài liệu hiện vật có giá trị liên quan đến dòng tộc họ Nguyễn, nổi bật là danh nhân Nguyễn Văn Lễ.
Dòng tộc họ Nguyễn tại xã Sơn Bình đã sản sinh ra nhiều danh nhân kiệt xuất trong các triều đại của chế độ phong kiến Việt Nam từ thời nhà Lê đến thời nhà Nguyễn như: Nguyễn Công lỗi, Nguyễn Đức Ly, Nguyễn Văn Lễ, Nguyễn Thủ Xứng và Nguyễn Xuân Vịnh là những người có công lao to lớn trong những năm dưới chế độ phong kiến tập quyền ở thế kỷ XVII, XVIII.
Nhà thờ Nguyễn Lỗi, xã Sơn Bình
Nguyễn Văn Lễ là con trai đầu của Nguyễn Quảng Thâm, ông sinh năm Giáp Thìn 1604 làm quan tri huyện ở huyện Kim Bảng, tỉnh Hà Nam. Thuở nhỏ, ông nổi tiếng thông minh, học giỏi, thần đồng trong vùng, văn chương lưu loát, học vấn uyên thâm, chưa đầy 20 tuổi đã thi đậu cử nhân nhưng do bản tính cương trực, hay phê phán lối văn chương khoa cử nên bị các quan trường ghen ghét. Mãi đến năm 46 tuổi mới thi đỗ tiến sỹ và được Vua đích thân ngự giá trước cửa Kinh thiên và được nhà Lê đặc cử giữ chức vụ quan trọng trong triều đình. Dưới thời vua Lê Thần Tông, ông được bổ làm quan Tả thị lang Bộ Lại sau đó được thăng lên thượng thư Bộ Công. Dù làm bất cứ việc gì, nhưng đối với quê hương xứ sở bao giờ ông cũng quan tâm lo lắng đến việc học hành cho thế hệ trẻ, chăm lo cải thiện đời sống vật chất, kinh tế, xây dựng phong tục tập quán, nếp sống văn hóa, chăm lo dân trí xây dựng trường học, đắp đường, lập chợ, đắp đập, ngăn khe suối lấy nước tưới ruộng, khai phá đất hoang, phát triển sản xuất cải thiện đời sống.
Nhà thờ Nguyễn Lỗi
Trong thời gian còn làm quan và sau này về quê sinh sống, ông đã đứng ra vận động thành lập Hội Xã Văn để hàng năm bà con dân làng tổ chức các lễ hội, các sỹ tử tụ họp bình văn, độc quyền, truyền đạt việc học hành thi cử, đàm đạo nhân tình thế sự, trao đổi các biện pháp giáo dục thuần phong mỹ tục, dấu tích còn được lưu giữ tại Bài văn bia và tấm Bia đá tại khu di tích. Để tạo điều kiện cho nhân dân trong vùng trao đổi hàng hóa, mở mang doanh nghiệp ông đã cho tổ chức chợ chiều gọi là chợ Hôm ở Cồn Rò, đắp đường mở rộng giao thông, quan hệ với các làng, xã lân cận, mở hội hè vào dịp đầu xuân năm mới, tổ chức luyện tập võ nghệ bảo vệ xóm làng, xây dựng các đền, miếu, thờ cúng các danh nhân có công với dân, với nước như đền Cây Si. Trong thời gian làm quan Tả thị lang Bộ lại, nhân lúc về quê thấy dân tình kêu ca tình cảnh mất mùa đói kém do hạn hán kéo dài, thiếu nước, lúa khoai không mọc được ông đã động viên con, cháu cùng với nhân dân trong vùng đồng tâm hiệp lực đắp đập khe Su, ngăn thành hồ nước dự trữ, làm mương máng tưới tiêu cho các cánh đồng như: Cơn Hít, Tiềm Tiên, Thung Đọt, Trào Bòi, Con Ngãi…Từ đó, mùa màng tươi tốt, thóc lúa đầy bồ, nhà nhà no đủ, nhân dân biết ơn công lao của ông nên đặt tên là đập Khe Su, đập Quan Thi.
Cuộc đời, thân thế và sự nghiệp của danh nhân Nguyền Văn Lễ đã gắn liền với quê hương đất nước. Vì vậy, công tác bảo vệ và phát huy các giá trị văn hóa của khu di tích trong công cuộc xây dựng và phát triển hiện nay có ý nghĩa sâu sắc thể hiện đạo lý “ Uống nước nhớ nguồn” của dân tộc Việt Nam./.
